Kost een relatie je veel energie? Voel je het drama weer opbouwen? Grote kans dat er sprake is van een destructief patroon dat we de dramadriehoek noemen.
Spoiler-alert: je hebt er zelf een aandeel in!
Soaps en intriges zijn er vol mee. Drama’s. In een goed drama zijn er drie rollen te verdelen: de redder, het slachtoffer en de aanklager.
De dramadriehoek kan voorkomen in zowel privé als zakelijke relaties. Ook in familie- en partnerrelaties komt het veel voor.
Volgens Karpman, die de dramadriehoek vanuit de Transactionele Analyse ontwikkelde, is de intentie van elke rol goed. Maar ergens gaat er iets mis en blijft er maar 10% van de goede bedoelingen over.
- Zo miskent het Slachtoffer de eigen oplossingsmogelijkheden.
- De Redder houdt het Slachtoffer afhankelijk en vertrouwt er niet op dat diegene het zelf kan.
- De Aanklager denkt zich goed te voelen door de anderen af te wijzen.
Lef
Er is lef voor nodig om dit psychologische spel te voorkomen en te dealen met de werkelijkheid. Open te zijn over wat je nodig hebt, grenzen te stellen en eigen verantwoordelijkheid nemen.
- Het vraagt van het Slachtoffer realistisch te doen, verantwoordelijkheid te nemen voor eigen gedachten, gevoelens en behoeften. Zich kwetsbaar op te stellen én zelf actief te zoeken naar oplossingen voor problemen.
- De Redder schuift op naar positief helpend en niets meer of minder te doen dan afgesproken.
- De Aanklager kan positieve feedback geven zonder de ander te kwetsen en duidelijk zijn over de eigen grenzen.
Klinkt dit herkenbaar? Hoe kom je van de dramadriehoek naar een winnaarsdriehoek.
Laat ik twee voorbeelden geven vanuit mijn praktijk:
1 In mijn werk als psycholoog ontmoet ik twee ouders die een zoon hebben die drugs gebruikt. Ze willen er alles aan doen om hem op het goede pad te brengen. Ze hebben gemerkt dat hij geld heeft gestolen en in huis heeft gerookt ondanks het verbod. Hij belooft steeds beterschap. Het kost vooral de moeder veel met energie en ze is ten einde raad. Zij hebben al vaak gesprekken met de zoon gehad, waarin de ouders tot afspraken voor verandering zijn gekomen. Maar keer op keer ging het mis en ontdekten ze dat hij toch weer gebruikte.
2 Tijdens een executive leadership retreat brengt een deelnemer een conflict in dat hij met zijn collega leidinggevende heeft. Deze bemoeit zich steeds met zijn werk. Een groot deel van de groep draagt suggesties en adviezen aan. Ondanks dat deze goed zijn, zegt de deelnemer telkens dat hij zoiets al heeft geprobeerd. Bij elke advies benadrukt hij waarom het niet werkt. Het gevoel dat ontstaat bij de groep, is onmacht. Het gesprek lijkt in cirkels te gaan en ondertussen verandert er niks.
Zeker als je dit gevoel vaker hebt bij iemand, vraag je dan af wat er werkelijk gebeurt. De dramadriehoek kent, zoals gezegd, drie rollen. Ik beschrijf ze kort.
De slachtofferrol
Het woord “slachtoffer” klinkt wellicht wat heftig. Met deze houding geeft iemand impliciet of expliciet de boodschap dat er geleden wordt onder een situatie. Het slachtoffer roept vaak een gevoel bij je op dat je hem of haar moet helpen.
Bijvoorbeeld wanneer:
- een vriend(in) die bij jou om advies komt;
- een collega die worstelt met een conflict met een andere collega en jou om raad vraagt;
- een partner die lange tijd wrokkig is, omdat je niet hebt gedaan wat hij of zij had gehoopt.
“Ik ben niet oké”
“Ik ben oké”
De reddersrol
Vanuit deze rol doet je van alles om het de ander (het slachtoffer) naar de zin te maken. Je kunt dat doen door:
- aardig te doen;
- behulpzaam te zijn;
- advies te geven en/of
- oplossingen aan te dragen waarvan u overtuigd bent dat deze zullen helpen.
Als je dit vanuit de reddersrol doet, dan zal je tot je verbazing ontdekken dat je collega, vriend(in) of partner niet staat te juichen en blij is met de oplossingen, maar weerstand biedt. De reactie die je krijgt is vanuit de aanklagersrol in de ander.
Vanuit het voorbeeld hierboven deden zowel de ouders als de deelnemers tijdens de retreat hun best om te helpen en de ander aan te moedigen tot verandering. Dit leidde niet tot een enthousiaste reactie.
De aanklagersrol
Nu komt de frustratie. Er verandert niks, niet eens een bedankje, al die energie er voor niks ingestopt. Stank voor dank.
Want net als in het voorbeeld, bleef de zoon drugs gebruiken. Ondanks alle inspanningen en afspraken. Ook de deelnemer aan de retreat bleek niks met de adviezen gedaan te hebben. De redder voelt zich vervolgens toch verantwoordelijk voor de ander en blijft doorgaan met helpen. Hoe werkt dat?
Aanklager en slachtoffer zijn in feite één en dezelfde persoon. Er is alleen sprake van een andere rol. Wellicht onbedoeld worden de adviezen, oplossingen, en dergelijke door de aanklager afgewezen met opmerkingen als:
- “Je snapt niet werkelijk, waar ik mee zit…”;
- “Jij hebt gemakkelijk praten, maar in MIJN situatie….”;
- ”Zoiets heb ik al geprobeerd, en het heeft niet gewerkt”.
De sfeer van de uitspraken is: ” ja-maar…”. Als de eerste ja-maar valt, zegt hij in feite “nee” tegen wat je zegt. De aanklager hoeft niet altijd wat te zeggen. Ook door niets te doen, ervaart de redder de boodschap dat hij het niet goed (genoeg) heeft gedaan.
De redder reageert op de aanklagersrol door nog meer te redden. Eerst doet hij dat vanuit liefde of betrokkenheid, daarna ontstaat irritatie, machteloosheid, en uiteindelijk moeheid. Deze moeheid kan leiden tot burn-out klachten.
In feite zitten zowel slachtoffer als redder in eenzelfde systeem gevangen. De redder gelooft daadwerkelijk dat wat hij doet een positief effect heeft op het slachtoffer. Het slachtoffer voedt die overtuiging door zijn gedrag.
“Jij bent niet oké”
Je houdt het zelf in stand.
Ondanks alle goede bedoelingen van de redder verandert er niets bij het slachtoffer. Je kan je als helpende partij afvragen: “Help ik de ander daadwerkelijk?” en “Verandert er echt iets?”. En als het eerlijke antwoord ‘niet’, of ‘nog niet’ is, is de kans groot dat je in de dramadriehoek verstrikt bent geraakt.
Het zit namelijk niet in de kwaliteit van jouw advies, de aangedragen oplossingen, jouw dienstbare houding, de beste intentie. Het zit ‘m in de houding van het slachtoffer. Er is iets in de houding van het slachtoffer dat ervoor zorgt dat al je pogingen om te helpen mislukken.
Het probleem waar het slachtoffer mee worstelt, is niet dat hij of zij te weinig kennis heeft, of dat jouw hulp niet deugt, maar dat hij bang is.
Deze angst kan de angst zijn voor:
- verandering;
- verantwoordelijkheden;
- volwassen worden;
- de consequenties van keuzes
1 De zoon heeft problemen met volwassen-worden en met het aankunnen van de verantwoordelijkheid. Omdat hij het moeilijk vind zijn angsten te hanteren, is het eenvoudiger om verslaafd te blijven. Verslaving is voor hem een oplossing, een vluchtweg.
2 In het voorbeeld van de retreat is de deelnemer in feite bang voor het conflict. Hij gelooft dat het conflict zo kon ontsporen, dat hij zijn baan kan verliezen. En dat kan hij niet aan.
De blinde vlek
Wat je als redder niet ziet of kan zien, is dat door het helpen het gedrag juist in stand blijft. De redder beschermt het slachtoffer tegen (nog meer) pijn. Je leert hem niet met frustratie en pijn om te gaan.
In de rol van redder doet je ontzettend je best, terwijl het slachtoffer als het ware alleen maar achterover blijft leunen en kritiek uit. Het slachtoffer is in feite geen probleemeigenaar. Zolang de redder blijft redden, hoeft het slachtoffer niet in beweging te komen. Vanuit compassie of liefde is dat begrijpelijk, maar je kan voor jezelf toegeven dat jij van de twee het hardste werkt.
Vaak hoor je de redder uitspraken doen als:
- “Zolang ik hem nog kan beïnvloeden, is er hoop op verandering”
- “Als ik niet help, dan loopt het helemaal uit de hand”
- “Als ik niet meer help, stort hij in”
- “Als ik niet meer help, wordt hij helemaal ongelukkig”
1 Dit zijn precies de zorgen die de ouders hadden. Zij beginnen in te zien dat hun zoon eigenlijk een luxe hotel bij hen thuis heeft. In feite hoeft hij alleen geregeld ‘sorry’ te zeggen en beterschap te beloven en de gemoederen zijn weer gesust. Hij hoeft niet te veranderen, omdat er geen serieuze consequenties zijn. De ouders worden zich ervan bewust dat ze hebben geloofd in een illusie, namelijk zijn verandering. Zij begrijpen dat zij nooit in staat zullen zijn om de verantwoordelijkheid van het leven van hun zoon op hun schouders te halen.
Ondanks hun pogingen kunnen ze hun zoon niet dwingen gelukkig te worden. Door inschatting van de daadwerkelijke gevaren van het stoppen met het redden te bespreken, kunnen ze realistischer naar zijn verslaving kijken. De zoon heeft te leren om op eigen benen te staan.
2 Tijdens de retreat krijgen we als groep een gesprek over hoe het blijven adviseren en helpen onze deelnemer niet verder zal brengen. Het is spannend om conflicten aan te gaan. De groepsleden beginnen in te zien dat hun onmachtsgevoelens een logisch gevolg zijn van de dramadriehoek. Daarmee komt de focus van het gesprek te liggen op gevoelens die bij iedereen leven. Als de deelnemers zegt ‘ik kan niet’, zegt hij eigenlijk ‘ik wil niet’.
We kunnen nog zo ons best doen om de ander te helpen, de ander kiest uiteindelijk zelf voor of tegen de verandering, voor of tegen het leven. Wel kunnen we ons best doen om de ander te begeleiden en te ondersteunen op weg naar het probleemeigenaarschap.
Door de bestaande situatie in stand te houden, hoeft een slachtoffer zijn pijn en angsten niet onder ogen te zien en het heft in eigen handen te nemen.
We kunnen beter iemand met pijn leren omgaan dan hem daartegen te blijven beschermen. Ik schreef ooit een blog over hoe de pijnlijke ervaringen in ons leven zijn onze grootste leermeesters zijn.
De aanklager protesteert
Nu denk je vast ‘ik stop met redden’. Precies. En bereid je dan voor dat je weerstand zult krijgen. De aanklager zal alles uit de kast trekken om niet te hoeven veranderen. De voorspelbare reacties zijn:
- “Dit kun je me niet aandoen”;
- “Ik ga instorten”;
- “Ik dacht dat ik jou kon vertrouwen”;
- “Jij bent de enige die mij gelukkig maakt”;
- “Ik dacht dat jij mijn vriend was”
Deze uitspraken lokken vaak discussies uit die de redder ertoe kan verleiden aan zichzelf te gaan twijfelen. Zolang dat gebeurt, hoeft het gesprek niet te gaan over het werkelijke probleem: de angst voor verantwoordelijkheid, volwassen worden, etc. Niet dat ik geloof dat iemand doelbewust de slachtofferrol kiest. Meestal is er geen sprake van opzet. De slachtofferrol komt vaak eerder voort uit het niet bewust zijn van de eigen kracht en mogelijkheden.
Emotioneel eerlijk zijn is de oplossing
Emotionele eerlijkheid betekent dat beiden leren praten over hun diepste gevoelens en behoeften. Bij gevoelens denk ik aan teleurstelling, boosheid, angst, pijn, verdriet, en schaamte. De moeilijkste uitspraak in een relatie is om te zeggen: “Ik heb je nodig”. Pas als deze uitspraak vanuit gelijkwaardigheid wordt gedaan, is een echte ontmoeting mogelijk.
Zo’n gesprek kan alleen in verbinding plaatsvinden, dat wil zeggen dat je elkaar daadwerkelijk ruimte geeft om te vertellen wat je op je hart hebt, terwijl de ander volledig met zijn aandacht beschikbaar is. Nadat de één alles heeft verteld, worden de rollen omgedraaid, en kan de ander zijn hart luchten.
- manipuleer anderen niet door ze aan te klagen of te redden
- laat je niet manipuleren
- zoek naar opties
- zoek uit wat je echt wilt en vraag dáár dan om
- geef en vraag oprechte feedback en waardering
- stop geen energie in dingen die je als negatief ervaart
- waardeer jezelf omdat je het spel hebt vermeden
En zit je toch in de Dramadriehoek, eruit stappen kan altijd!
De afloop
Je vraagt zich misschien af hoe is het met die zoon is afgelopen? Heel goed! De ouders hebben hun zoon verteld dat ze wilden dat hij het huis uitging en dat ze hem zouden helpen bij het vinden van de juiste hulp voor zijn drugsprobleem. Zoals te verwachten, trok hij alles uit de kast om de situatie ongewijzigd te laten. Hij verweet hen slechte ouders te zijn, dat hij op straat terecht zou komen en dan zou het hun schuld zijn; hij zei ook: “Zijn jullie nu christen?”
Ze hebben voet bij stuk gehouden omdat ze wisten dat ze hem hiermee het beste zouden helpen. Met hun hulp is hij uiteindelijk bij een hulpverleningsinstantie terechtgekomen. Het is voor hem een moeilijke weg naar zelfstandigheid geworden, maar het is gelukt. Het contact tussen de ouders en hun zoon is door dit alles hechter geworden.
En de cursist uit de retreat? Hij leerde het risico te nemen om het conflict bespreekbaar te maken. Hij ontdekte dat de rampscenario’s vooral spoken in zijn hoofd waren en dat het nodig was dat hij ‘zichtbaarder’ werd in wat hij wel en niet prettig vond. In de dagen erna zag je hem groeien door steeds meer durf te tonen om voor zichzelf op te komen.
Laat je weten jou dit heeft geholpen?
Nederlands 
English